Likwidacja Kopalni Węgla Kamiennego „Krupiński” była przygotowana nierzetelnie i została przeprowadzona w sposób niegospodarny oraz z naruszeniem obowiązującego prawa i interesu publicznego. Decyzja o likwidacji KWK „Krupiński” była poprzedzona analizami wskazującymi na jej trwałą nierentowność i wynikała także z trudnej sytuacji Grupy Kapitałowej JSW.

Okres likwidacji kopalni wydłużył się o dwa i pół roku w stosunku do pierwotnych założeń (z niespełna czterech do ponad sześciu lat), a planowane pierwotnie koszty likwidacji wzrosły z 382 mln zł do 542 mln zł – i to bez kosztów nieprzeprowadzonej rekultywacji.

Celem kontroli przeprowadzonej w okresie od listopada 2022 r. do maja 2023 r. było dokonanie oceny czy proces likwidacji KWK „Krupiński” (kopalnia) był prowadzony prawidłowo oraz z uwzględnieniem interesu publicznego. Kontrolą objęto działania i decyzje podejmowane w latach 2010-2022 (I półrocze) w Ministerstwie Energii (ME) i Ministerstwie Aktywów Państwowych (MAP), a także w Jastrzębskiej Spółce Węglowej SA (JSW) oraz w Spółce Restrukturyzacji Kopalń SA (SRK).

Najważniejsze ustalenia kontroli

Złoże eksploatowane do 2017 r. przez KWK „Krupiński” charakteryzowało się trudnymi warunkami geologiczno-górniczymi. Pokłady miały niewielką miąższość, były mocno nachylone oraz poprzecinane licznymi uskokami. Wydobywany węgiel – głównie energetyczny i słaby koksujący – posiadał niskie średnie parametry jakościowe. Z uwagi na wysoki stopień zanieczyszczenia urobku wydobywany węgiel wymagał zaawansowanych i kosztownych procesów wzbogacania, zaś ilość uzyskiwanych i wymagających zagospodarowania odpadów była znacząca.

Jedynym beneficjentem decyzji o likwidacji KWK „Krupiński” była JSW, która pozbyła się nieefektywnej kopalni nie ponosząc kosztów jej likwidacji, a nawet zatrzymując 23 mln zł zgromadzonych na funduszu likwidacji tej kopalni. NIK zwraca uwagę, że kwota zgromadzona na funduszu likwidacji zakładu górniczego KWK „Krupiński” wynosiła zaledwie ok. 23 mln zł, co stanowiło niewielki ułamek (poniżej 5%) faktycznych kosztów likwidacji.

zobacz także

Chęciński: tak, startuję!

Stolicę regionu można przenieść z Katowic do Gliwic ?

REKLAMA

Do 2015 r. likwidacja KWK „Krupiński” nie była przesądzona. W przyjętej w 2007 r. Strategii JSW zakładano likwidację, uznając że dalsze wydobycie węgla typu 34.1 i 34.2 (węgiel gazowo-koksowy) nie zapewni rentowności kopalni. Przyjęta w czerwcu 2010 r. „Strategia rozwoju zakładów JSW SA w latach 2010–2030” bazująca na reinterpretacji posiadanej informacji geologicznej wskazała, że w KWK „Krupiński” możliwe jest wyeksploatowanie 24,1 mln ton lepszej klasy węgla typu 35 (węgiel koksujący) w oparciu o czynne poziomy wydobywcze, a przewidywana żywotność kopalni została przedłużona o 11 lat, tj. do 2030 r. Pogorszenie sytuacji finansowej GK JSW w wyniku załamania cen węgla na rynkach światowych w latach 2014–2016, zakupu w 2014 r. kopalni „Knurów–Szczygłowice” za cenę 1,49 mld zł oraz braku dostatecznej redukcji kosztów funkcjonowania kopalni i Grupy doprowadził do przyjęcia przez zarząd JSW 19 sierpnia 2016 r. programu restrukturyzacji przewidującego przekazanie KWK „Krupiński” do SRK w celu likwidacji. Analizy sporządzane przed tą decyzją przez JSW wskazywały na brak perspektyw poprawy sytuacji KWK „Krupiński” w krótkim okresie czasu, a straty, które kopalnia wygenerowała do 2016 r. szacowane były na 900 mln zł. Analizy te nie brały jednak pod uwagę złożonej w 2013 r. przez firmę Silesian Coal International Group of Companies SA (Silesian Coal lub SC) oferty wykorzystania infrastruktury kopalni do prowadzenia przez SC eksploatacji sąsiedniego obszaru górniczego, za co spółka SC oferowała JSW ok. 120 mln zł rocznie. W ocenie NIK, uwzględnienie współpracy z inwestorem zewnętrznym w sporządzanych analizach przedlikwidacyjnych mogło mieć wpływ na prognozowane wyniki finansowe KWK „Krupiński”, nie zapewniało jednak środków na realizację niezbędnych inwestycji.

Minister Energii powinien przed wyrażeniem zgody na likwidację kopalni (co miało miejsce w grudniu 2016 r.) uwzględniać nie tylko interes JSW, ale również minimalizację wydatków ze środków publicznych oraz utratę dostępu do 40 mln ton węgla energetycznego i koksującego znajdującego się w obszarze górniczym KWK „Krupiński”.

Porównanie nakładów na likwidację z nakładami inwestycyjnymi na kontynuację działalności KWK „Krupiński”. Źródło: opracowanie własne NIK na podstawie wyników kontroli.

Stwierdzone w JSW nieprawidłowości dotyczyły niedotrzymania warunku utrzymania KWK „Krupiński” na rynku do 2030 r., a tego typu deklaracja ze strony JSW była warunkiem otrzymania w 2010 r. dotacji w wysokości 20 mln zł na dofinansowanie inwestycji. Minister Energii nie zapewnił zamieszczenia w umowie dotacji instrumentów gwarantujących możliwość wyegzekwowania tego zobowiązania od beneficjenta dotacji. JSW zleciła przygotowanie opracowań dotyczących oceny prawidłowości decyzji Zarządu Spółki o likwidacji KWK „Krupiński” za kwotę 354 tys. zł już po jej przekazaniu do SRK, co w ocenie NIK było działaniem niegospodarnym. Opracowania dotyczyły bowiem aktywów nie należących do JSW, a tym samym nie miały żadnej wartości gospodarczej dla JSW i nie mogły wpłynąć na zmianę decyzji o przekazaniu KWK „Krupiński” do SRK. Zdaniem NIK, zlecenie wykonania tych opracowań miało jedynie post factum usprawiedliwić lub uzasadnić działania Zarządu JSW dotyczące przekazania KWK „Krupiński” do SRK.

NIK negatywnie oceniła przygotowanie KWK „Krupiński” do likwidacji i jej zaplanowanie przez Zarządy JSW i SRK. Niemal do ostatniego dnia przed przekazaniem kopalni do SRK, JSW prowadziła w niej eksploatację, co spowodowało, że na jej terenie znajdowała się bardzo duża ilość sprzętu co uniemożliwiało rozpoczęcie działań likwidacyjnych (opóźnienie procesu likwidacji o każdy dzień to wzrost kosztów likwidacji). JSW ani SRK nie dysponowała wówczas dokumentacją pozwalającą na rozpoczęcie procesu likwidacji, ani koncepcją likwidacji technicznej kopalni, która powinna się opierać na szczegółowej analizie struktury górniczej oraz warunków geologiczno-górniczych.

W Programie likwidacji ujęto też działania rekultywacyjne, których nie można było przeprowadzić ze względu na ich niezgodność z miejscowym planem zagospodarowania przestrzennego gminy Suszec i które ostatecznie nie zostały zrealizowane do zakończenia likwidacji kopalni. Mimo to, Minister Energii program ten zatwierdził.

Program i plany likwidacji opracowywane przez SRK zakładały rekultywację terenów pogórniczych, chociaż jej przeprowadzenie – w sposób przewidywany przez SRK – było niemożliwe w świetle obowiązującego w Gminie Suszec miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego.

Niepowodzeniem zakończyła się większość inicjatyw i koncepcji zagospodarowania infrastruktury KWK „Krupiński”, w tym:

zagospodarowanie hałdy z udziałem „ZOWER” Sp. z o.o.;
rewitalizacja terenów pokopalnianych z udziałem JSW – I;
przejęcie kopalni przez firmę Tamar Resources Ltd.;
dzierżawa infrastruktury kopalni przez SC.

Główną przyczyną powyższych niepowodzeń była nierealność zaplanowanych inicjatyw wobec sytuacji gospodarczej i możliwości technologicznych. Jedynym zrealizowanym projektem w zakresie zagospodarowania terenów po byłej KWK „Krupiński” była rozbudowa i zagospodarowanie hal produkcyjno-remontowych przez Jastrzębskie Zakłady Remontowe sp. z o.o.

REKLAMA

W 2017 r. i w 2018 r. likwidacja KWK „Krupiński” finansowana była z budżetu państwa wyłącznie w formie dotacji przekazywanych miesięcznymi zaliczkami, co powodowało konieczność całkowitego rozliczenia uzyskanych przez SRK kwot w cyklach rocznych. Kwoty dotacji były w ciągu roku wielokrotnie zmieniane (najczęściej zmniejszane), co przy równoczesnym comiesięcznym wnioskowaniu o przekazanie kolejnej zaliczki utrudniało, w opinii NIK, racjonalne planowanie i realizację działań likwidacyjnych. Od 2019 r. SRK finansowała likwidację także środkami uzyskanymi z opłacenia przez Skarb Państwa objęcia akcji w podwyższanym kapitale SRK. Taka forma finansowania likwidacji jest bardziej wygodna dla SRK, ale NIK dostrzega ryzyko wynikające z konieczności obniżenia kapitału zakładowego SRK w przypadku zwrotu środków niewykorzystanych lub wykorzystanych niezgodnie z przeznaczeniem.

Struktura finansowania likwidacji KWK „Krupiński”. Źródło: opracowanie własne NIK na podstawie wyników kontroli.

Wnioski i rekomendacje

W wyniku kontroli NIK zidentyfikowała bariery prawne, formalne i finansowe, które praktycznie uniemożliwiają rzetelne planowanie i sprawną realizację procesów likwidacyjnych kopalń. Spośród tych barier Izba za najistotniejsze uważa:

brak prawnego zobowiązania przedsiębiorców przekazujących kopalnie do SRK do przygotowania ich do likwidacji poprzez usunięcie z nich składników majątkowych, które przedsiębiorca chce zachować oraz sporządzenia kompletu dokumentacji likwidacyjnej, w tym planu ruchu likwidowanego zakładu górniczego oraz projektu programu likwidacji kopalni;
nierealny, dwutygodniowy termin przedstawienia Ministrowi Aktywów Państwowych programu likwidacji, przez SRK, wynikający z opracowanych w ME zasad i kryteriów przyznawania dotacji, stanowiący warunek uzyskania dotacji na likwidację kopalni;
brak obowiązku przekazywania do SRK wraz z przeznaczonym do likwidacji zakładem górniczym środków zgromadzonych na funduszu likwidacji zakładów górniczych, w części pochodzącej z odpisów z danej kopalni oraz nieadekwatny do rzeczywistych kosztów likwidacji sposób tworzenia tych odpisów;
finansowanie likwidacji dotacjami przekazywanymi w formie miesięcznych zaliczek wraz z koniecznością ich rocznego rozliczenia i traktowania jako wydatki wygasające w danym roku.

Szybkie usunięcie powyższych barier jest istotne z punktu widzenia efektywności przyszłych likwidacji kopalń i obniżenia wydatków budżetu państwa na ten cel, zwłaszcza, że do końca 2049 roku koszty procesów likwidacji zakładów górniczych wydobywających węgiel energetyczny będą miały istotny wpływ na wydatki budżetowe.

Efektem postulowanych przez NIK działań powinno być:

Ujednolicenie i wprowadzenie spójnych rozwiązań w przepisach regulujących różne aspekty likwidacji kopalń, tj. wymagań dotyczących zakresu i terminów opracowania planów ruchu likwidowanych zakładów i planów likwidacji.
Opracowanie przepisów zobowiązujących przedsiębiorców przekazujących kopalnie do SRK do przygotowania kopalń do likwidacji poprzez:
- usunięcie z kopalni – w maksymalnym możliwym zakresie – przed jej przekazaniem do SRK wyposażenia niepodlegającego likwidacji;
- opracowanie przed przekazaniem kopalni do SRK ewentualnej koncepcji zagospodarowania infrastruktury i obiektów, które nie będą podlegały likwidacji;
- opracowanie przez przedsiębiorcę przekazującego kopalnię do SRK Planu ruchu likwidowanego zakładu górniczego i uzyskanie jego akceptacji przez Dyrektora Urzędu Górniczego;
- przygotowanie wraz z SRK, przed przekazaniem kopalni do likwidacji, Programu likwidacji, uwzględniającego warunki techniczno-górnicze w niej występujące.
Zapewnienie współfinansowania likwidacji kopalń przez przedsiębiorców uzyskujących korzyści z ich wcześniejszej eksploatacji poprzez przekazanie na ten cel do SRK środków zgromadzonych na Funduszu Likwidacji Zakładu Górniczego i pochodzących z odpisów tego zakładu górniczego.
Wdrożenie modelu finansowania likwidacji kopalń w sposób zapewniających Skarbowi Państwa kontrolę nad efektywnym i oszczędnym wydatkowaniem środków budżetowych, a jednocześnie nie utrudniających SRK racjonalnego planowania i zamawiania robót.

Minister Aktywów Państwowych Marzena Małek zadeklarowała w stanowisku do informacji o wynikach kontroli, iż MAP dokona stosownych analiz w porozumieniu z właściwymi podmiotami w zakresie konieczności i zasadności ujednolicenia i wprowadzenia rozwiązań w przepisach regulujących kwestie współfinansowania i likwidacji kopalń. Prezes NIK Marian Banaś wyraża nadzieję, że działania zadeklarowane przez Panią Minister pozwolą na zniwelowanie barier zidentyfikowanych w wyniku kontroli, które utrudniały realizację działań likwidacyjnych i obniżały ich efektywność.

Źródło: NIK. Fot. SRK

NIK o likwidacji Kopalni Węgla Kamiennego „Krupiński”: niegospodarne!