W ocenie Najwyższej Izby Kontroli działania rządu związane z organizacją importu i dystrybucji węgla kamiennego w związku z wprowadzeniem embarga na dostawy z Rosji nie były prawidłowe. Zostały one podjęte z opóźnieniem i bez koordynacji pomiędzy uczestniczącymi w nich podmiotami.

W efekcie spowodowało to nadmierne koszty po stronie finansów publicznych i przyniosło negatywne skutki dla polskiego sektora górnictwa węgla kamiennego. Stwierdzone nieprawidłowości po stronie Ministerstwa Aktywów Państwowych były podstawą skierowania przez NIK do Prokuratury zawiadomienia o podejrzeniu popełnienia przestępstwa przez ówczesnego Ministra, który nie dopełnił obowiązku prawidłowego sprawowania nadzoru właścicielskiego w zakresie realizacji poleceń Prezesa Rady Ministrów.

Sytuacja międzynarodowa

W wyniku agresji Rosji na Ukrainę, 30 marca 2022 r. do Sejmu wpłynął projekt ustawy o przeciwdziałaniu agresji na Ukrainę. W projekcie określono m.in. zakaz przywozu i tranzytu przez terytorium Rzeczypospolitej Polskiej węgla pochodzącego z obszarów Federacji Rosyjskiej. Projekt ustawy został przyjęty przez Sejm 13 kwietnia Sejm w brzmieniu proponowanym przez Radę Ministrów i wprowadził zakaz sprowadzania na terytorium Polski węgla z Rosji i Białorusi od 16 kwietnia 2022 r. Równolegle, 8 kwietnia 2022 r. Rada Unii Europejskiej podjęła decyzję o wprowadzeniu od 10 sierpnia 2022 r. zakazu importu węgla rosyjskiego przez państwa członkowskie. Embargo zbiegło się ze wzmożonym popytem na węgiel i wzrostem jego cen na światowych rynkach, przy niewystarczającej podaży i wzroście kosztów wydobycia.

zobacz także

Dziecko jest trudniejszym pacjentem, niż dorosły? „Kształtujemy życie i zdrowie na lata”

Nowi lokatorzy z Dworskiej w Gliwicach odebrali klucze. Można się wprowadzać!

REKLAMA

Bezpośrednio po wybuchu wojny, Minister Klimatu i Środowiska, we współpracy z Ministrem Aktywów Państwowych, złożyła 4 marca 2022 r. wniosek do Prezesa Rady Ministrów o rozważenie możliwości zakupu węgla kamiennego z importu, celem utworzenia rezerwy strategicznej obok Programu Rezerw Strategicznych. Ostatecznie polecenia dokonania zakupu i przetransportowania do Polski 5 milionów ton węgla o parametrach pozwalających na wykorzystanie go przez gospodarstwa domowe zostały wydane przez Prezesa Rady Ministrów spółkom Węglokoks S.A. oraz PGE Paliwa Sp. z o.o. dopiero 13 lipca 2022 r. Następnie (25 lipca 2022 r.) Prezes Rady Ministrów wydał PKP CARGO S.A. polecenie transportu dostarczonego węgla do punktów, z których paliwo miało trafić do konsumentów. Polecenia, o których tutaj mowa, to decyzje administracyjne wydawane na podstawie przepisów ustawy o zarządzaniu kryzysowym (art. 7a), które podlegają natychmiastowemu wykonaniu z chwilą ich doręczenia lub ogłoszenia oraz nie wymagają uzasadnienia.

Embargo bez okresu przejściowego

Zarówno Polska, jak i Unia Europejska podejmowały działania będące odpowiedzią na pełnoskalową agresję Rosji na Ukrainę. Należy jednak podkreślić, że radykalny środek nacisku międzynarodowego, jakim jest embargo, został użyty przez Polskę wcześniej, niż uczyniono to w pozostałych krajach UE. Szybkość z jaką polski rząd zdecydował się na embargo węgla kamiennego kontrastuje z brakiem analogicznych działań względem LPG, który również jest kupowany w ogromnych ilościach od Rosji (w 2022 r. rosyjski gaz stanowił 65% całkowitego importu gazu do krajów UE). Działania polskiego rządu i UE różni wprowadzenie okresu przejściowego. Rada Unii Europejskiej wprowadziła zakaz importu węgla rosyjskiego, z zachowaniem okresu przejściowego do dnia 10 sierpnia 2022 r. Z kolei Sejm przyjął ustawę wprowadzającą zakaz sprowadzania do Polski węgla z Rosji i Białorusi 13 kwietnia 2022 r., a zaczęła ona obowiązywać już 16 kwietnia. Prezes Rady Ministrów nie udzielił odpowiedzi na pytanie zadane w ramach niniejszej kontroli, dotyczące przyczyn niezachowania w Polsce okresu przejściowego na wzór prawodawstwa europejskiego.

Wprowadzeniu embarga nie towarzyszyła analiza skutków dla finansów publicznych i polskiego rynku węgla. Już 24 lutego 2022 r. Minister Klimatu i Środowiska wystosowała do Ministra Aktywów Państwowych pismo w sprawie skutków potencjalnego braku dostaw węgla kamiennego z importu z Rosji, który w poprzednich latach uzupełniał krajowy bilans paliwowo-energetyczny, zwłaszcza w sektorze odbiorców indywidualnych, w tym w gospodarstwach domowych. Minister Klimatu i Środowiska poinformowała o planowanym wniosku do Prezesa Rady Ministrów dotyczącym konieczności zwiększenia przez Rządową Agencję Rezerw Strategicznych zapasów węgla kamiennego do maksymalnego poziomu lub utworzenia rezerwy strategicznej tego surowca. Mimo to, uzupełnianie braków węgla na rynku rozpoczęto dopiero cztery miesiące po wprowadzeniu embarga.

Nadmiar węgla

Ustalając ilość węgla jaką należało sprowadzić, Premier nie uwzględnił jednak faktu, iż w handlu międzynarodowym prowadzonym drogą morską przedmiotem obrotu jest prawie wyłącznie węgiel niesortowany, co wynika z charakterystyki technicznej tego paliwa – w trakcie transportu i przeładunku ulega ono bowiem naturalnemu kruszeniu. Z uwarunkowań tych wynikało, że uzyskanie węgla nadającego się do wykorzystania przez odbiorców komunalnych w ilości określonej w poleceniach Prezesa Rady Ministrów możliwe będzie dopiero po przesianiu lub odpowiednim przetworzeniu około 4–5 razy większej ilości węgla niesortowanego. Analiza przedkontrolna wykazała, że spółki sygnalizowały, że dostarczając węgiel dla odbiorców komunalnych, ponoszą istotne ryzyko wynikające z trudności sprzedaży drobnego węgla, jaki pozostanie w ich dyspozycji po procesie odsiewania frakcji nadających się do wykorzystania w gospodarstwach domowych. Podmioty te wskazywały także na problemy logistyczne oraz koszty wynikające z posiadania nadmiernych zapasów węgla drobnego. Z kolei pojawienie się w obrocie importowanego drobnego węgla energetycznego mogło spowodować ograniczenie możliwości zbywania tego rodzaju paliwa przez polskich przedsiębiorców górniczych.

Wnioski

Kontrola NIK wykazała braki koordynacji działań między naczelnymi organami państwa w organizacji procesu interwencyjnego zakupu węgla.

W związku z tym istnieje pilna potrzeba wprowadzenia rozwiązań systemowych gwarantujących bezpieczeństwo energetyczne państwa przy jednoczesnej dbałości o finanse publiczne. Dlatego Najwyższa Izba Kontroli wnosi do Prezesa Rady Ministrów o opracowanie systemu zarządzania i kontroli, który zapewni należytą koordynację działań w tym obszarze.

Wprowadzenie takich rozwiązań powinno przyczynić się do optymalizacji wydatków publicznych oraz zapewnienia sprawnego funkcjonowania instytucji państwowych w sytuacjach kryzysowych.

Najwyższa Izba Kontroli skierowała zawiadomienie o podejrzeniu popełnienia przestępstwa przez Ministra Aktywów Państwowych, który nie dopełnił obowiązku prawidłowego sprawowania nadzoru właścicielskiego w zakresie realizacji zadania objętego poleceniem Prezesa Rady Ministrów dotyczącym priorytetowego przetransportowania importowanego węgla. Skutkiem tego było pozbawienie możliwości zapewnienia racjonalnego i gospodarnego wydatkowania środków publicznych, co spełnia przesłankę art. 231 § 1 Kodeksu karnego.

Pełen raport na stronie NIK

NIK: zgłasza wniosek do prokuratury w sprawie byłego szefa MAP